De klassieke roots van Procol Harums A Whiter Shade of Pale

In de laatste maanden van 2021 staat A Whiter Shade of Pale, de doorbraakhit van Procol Harum uit 1967 weer even vol in de aandacht. De reden daarvoor is een droevige: het was het lievelingsnummer van misdaadjournalist Peter R. de Vries, die in dat jaar om het leven kwam.

Tijdens de herdenkingsdienst van De Vries in Carré brengen Nederlandse radiozenders een ode aan de misdaadjournalist door tegelijkertijd A Whiter Shade of Pale te draaien. In de laatste week van het jaar staat het nummer van Procol Harum hoger dan ooit in de NPO Radio 2 Top 2000: het nummer bereikt een historische derde plek in de lijst der lijsten. Maar hoe kwam de progrockklassieker tot stand?

Een beetje van mezelf en een beetje van Bach(ie)

Procol Harum-zanger Gary Booker heeft er nooit een geheim van gemaakt dat de melodie van A Whiter Shade Of Pale is afgekeken van een stuk van barokcomponist Johann Sebastian Bach, namelijk een passage uit Suite No. 3 in D-majeur, ook wel bekend als Air (wat niet zozeer een titel is, als wel een benaming door een bepaald soort compositie, afgeleid van het Italiaanse woord ‘aria’).

Toch heeft ook Bach de melodie niet zomaar uit de lucht geplukt, want vermoedelijk is Air gebaseerd op een melodie die al in de zestiende eeuw, aan het begin van de Renaissance, werd opgetekend door de Duitse componist, dichter en schoenmaker Hans Sachs. Driehonderd jaar later, in de negentiende eeuw, wijden zowel Albert Lortzing als Richard Wagner een opera aan deze invloedrijke figuur en ook Bach is schatplichtig aan de werken van Sachs.

Air On The G String

Bachs Air is in de achttiende eeuw al geliefd. Een nieuw arrangement van de Duitse violist August Wilhelmj uit 1871, voor soloviool, geeft de compositie een droeve, weemoedige klank. Dit omdat het arrangement van Wilhelmj een paar noten lager gespeeld wordt dan het origineel van Bach. Dit arrangement krijgt daardoor als bijnaam Air On The G String.

Dit is ook de uitvoering die bij Gary Booker van Procol Harum bekend is, net als de versie van The Swingle Singers en The Modern Jazz Quartet uit 1966, een jaar voordat A White Shade Of Pale verschijnt. Een andere Bach-compositie die door The Swingle Singers wordt bewerkt, vormt in 2005 de basis voor de pophit They van de Britse zangeres Jem. De Nederlandse jazzrockband Ekseption gaat ook met Bachs Air aan de haal en scoort er in 1970 een nummer 1-hit mee. Het stuk wordt in 1998 opnieuw bewerkt, nu voor de raphit Everything’s Gonna Be Alright van de Duitse groep Sweetbox (top 20-hit in Nederland).

Mystieke songtekst

Wie thuis de single van A Whiter Shade Of Pale in de kast heeft staan, kan op het label zien dat de compositie is toegeschreven aan zowel Gary Brooker als tekstdichter Keith Reid, die in de jaren tachtig ook de tekst schrijft voor het rockanthem You’re The Voice van de Australische zanger John Farnham, na diens tijd als frontman bij Little River Band.

Reid is een officieus lid van de band; hij schrijft de teksten voor de groep, maar staat niet met Procol Harum op de bühne. Hij bespeelt immers geen instrument. De mystieke tekst van A Whiter Shade Of Pale staat in schril contrast met de sobere, haast vrome tonen van het orgelspel. In de openingsregel wordt gesproken van een sensuele Iberische dans (de fandango, ook genoemd in Queens Bohemian Rhapsody) en er wordt in het refrein zijdelings gerefereerd aan een humoristisch Middeleeuws verhaal over overspel. Na zo’n drieënhalve minuut krijgt de song alsnog het orgastische einde waar de tekst op zinspeelt.

Aangeklaagd door de organist

Wie niet op het label van A Whiter Shade Of Pale als auteur vermeld staat, is organist Matthew Fisher. Dat terwijl hij een grote rol speelt in de sound van het lied. Zijn improvisaties maken een integraal onderdeel uit van het nummer zoals iedereen het kent, maar wanneer Fisher vraagt of zijn naam naast die Booker en Reid op de plaat mag staan, krijgt hij een resoluut nee als antwoord. Als gevolg daarvan ziet hij dus ook niks van de opbrengsten van het liedje terug.

Hij laat het over zijn kant gaan, zij het tot grote onvrede. Hij blijft als toetsenist en producer aan tot en met het derde album, maar stapt daarna op. Toch blijft hij in nauw contact met de rest van de band en keert enkele keren terug — van 1996 tot 2004 zelfs als permanent lid. Twee jaar na zijn definitieve vertrek klaagt hij Brooker en Reid toch nog aan. Hij wordt in het gelijk gesteld door het gerechtshof en krijgt een aanzienlijk deel van de royalties toegekend. Omdat hij bijna veertig jaar gewacht heeft met zijn claim, maakt hij echter geen aanspraak op de verdiensten van vóór 2005.

Tien miljoen verkochte exemplaren

De debuutsingle van Procol Harum uit mei 1967 is een opmerkelijk succes. Er worden wereldwijd, naar schatting, ruim tien miljoen (fysieke) exemplaren verkocht van A Whiter Shade Of Pale, waarmee het veruit de bestverkochte single van de Britse groep is. Ter vergelijking: dat zijn er evenveel als Hound Dog van Elvis Presley, George Harrisons My Sweet Lord, Macarena van Los Del Rio en de debuutsingle van Britney Spears, …Baby, One More Time.

In Nederland staat de single in de zomer van 1967 vijf weken bovenaan de Nationale Hitparade en wanneer het nummer in 1972 opnieuw wordt uitgebracht, staat het wederom drie weken op de eerste plek. Ook de opvolger, Homburg, bereikt in 1967 de koppositie van de verkooplijst en blijft daar drie weken staan. Daarna scoort Procol Harum nog hits met Salty Dog, Conquistador, Grand Hotel en Pandora’s Box. Met uitzondering van die laatste, hebben al deze nummers jarenlang in de Top 2000 gestaan. Homburg keert na een jaar afwezigheid terug in de lijst, op nummer 1825.

Na 22 jaar terug in de top 10

Uit solidariteit met de nabestaanden van De Vries en als eerbetoon aan de meest beruchte misdaadjournalist van Nederland wordt er in 2021 massaal gestemd op A Whiter Shade Of Pale tijdens de Top 2000 Stemweek, waardoor het statige lied dat jaar op de derde plek van de lijst staat. Dat is de hoogste positie ooit voor de Procol Harum-single.

De hoogste positie tot nu toe was nummer 10, tijdens de allereerste editie van de Top 2000 in 1999. Daarna zette A Whiter Shade Of Pale de daling in en viel in 2015 zelfs buiten de top 100. Het nummer bereikt in 2019 zijn laagste positie: nummer 162. Nooit eerder was een nummer zo lang afwezig uit de top 10 van de lijst. Een ander nummer waarop na het overlijden van Peter R. de Vries massaal gestemd is, is Guaranteed van Eddie Vedder, uit de film Into The Wild. Het nummer gaat in 2021 omhoog van 1548 naar nummer 227 en is daarmee de grootste stijger in de lijst. Peter R. de Vries had de openingszin van het lied op zijn kuit getatoeëerd: “On bended knee is no way to be free.”

Procol Harum in de NPO Radio 2 Top 2000

A Whiter Shade of Pale is in 2022 op plek 64 van de NPO Radio 2 Top 2000 te vinden. De andere notering van Procol Harum is Homburg op plek 1820.