Welke muziek klonk er tijdens de bevrijding van Nederland?

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Nederland muzikaal gezien redelijk geïsoleerd. Ten eerste hadden de Duitsers alle Engelstalige muziek verboden en ook dansen op muziek was een no-go. Eddy Christiani, een populaire muzikant uit die tijd, vertelde na de oorlog dat dit verbod heel ver ging: “Je moest bewegingsloos voor de microfoon staan. Zelfs meetikken met je voet op de maat mocht niet.”

Nederhawaiian

Ook het luisteren naar de radio was verboden, televisies bestonden nog niet en er waren in de oorlogsjaren slechts heel beperkte mogelijkheden om grammofoonplaten te produceren. Dit soort beperkingen leverden trouwens ook weer creatieve ideeën op. Zoals het ontstaan van het genre ‘Nederhawaiian’, dat qua sound een beetje doet denken aan een light-versie van The Beach Boys. In veel gevallen werden Engelstalige liedjes naar het Nederlands vertaald.

De grootste hit in dit genre werd overigens pas na de oorlog gescoord door de Rotterdamse Kilima Hawaiians. Hun 'Er hangt een paardenhoofdstel aan de muur’ was een hertaling van het Engelstalige ‘Bridle hanging on the wall' van Carson Robison. De track werd nadien ook nog in het Duits uitgebracht en was het eerste nummer dat op één kwam in de gloednieuwe Duitse hitparade.

Theo Uden Masman en zijn Dansorkest

In de oorlogsjaren zelf is het orkest The Ramblers enorm populair. De blanke swingband speelt liedjes als ‘Ik Heb een Keukentje’ en ‘Wie is Loesje'. De Joodse muzikanten Sem Nijveen en Sal Doof worden in 1941 uit het gezelschap ontslagen. Sem Nijveen duikt onder en keert pas na de oorlog terug bij The Ramblers. Sal Doof wordt samen met zijn gezin in 1943 door de Nazi's vermoord in vernietigingskamp Sobibor.

In 1942 vaardigt het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten een verbod uit op "negroïde en negritische elementen in dans- en amusementsmuziek". Vanaf dan mogen orkesten geen Engelse naam meer dragen en worden ook zaken als scatzingen, dempers en andere belangrijke jazzelementen verboden. The Ramblers veranderen hun naam noodgedwongen in Theo Uden Masman en zijn Dansorkest.

'De juiste sentimenten'

Muzikanten die tijdens de oorlog wilden optreden moesten lid zijn van de Kultuurkamer: een instituut dat culturele uitingen controleerde op de ‘juiste sentimenten’. Later in de oorlog werd het nog strenger en werd zelfs je setlist gecontroleerd. Lang niet alle muzikanten wilden hier aan meedoen en stopten met hun muzikale carrière.

Artiesten die wel optraden tussen 1940-1945 weden door de Kultuurkamer verplicht om ook op te treden bij pro-Duitse bijeenkomsten. Dat werd deze artiesten niet in dank afgenomen na de oorlog. Ook The Ramblers wordt na de bevrijding verweten dat het in oorlogstijd met regelmaat voor de Duitse Wehrmacht en het Nederlandsch Arbeidersfront heeft gespeeld. Ondanks een kort speelverbod en verschillende protesten bij optredens, neemt de populariteit in de jaren die volgen opnieuw toe. Sem Nijveen neemt het bij zijn terugkeer in het orkest op voor bandleider Masman: "Ze speelden door om te leven."

Nederlandse hits

Kort na de bevrijding in 1945 werden liedjes over die bevrijding enorm populair. ‘Herrijzend Nederland’ en ‘Nederland Is Vrij’ bijvoorbeeld. Opnames van deze liedjes bestaan niet, wat deels verklaart waarom we juist de Amerikaanse swingmuziek met de bevrijding associëren. Die muziek hebben we immers later wel kunnen horen.Het bekendste Nederlandse nummer uit de Bevrijdingsdagen is waarschijnlijk ‘Trees Heeft een Canadees’ over een Nederlands meisje dat verkering heeft met een Canadese soldaat.

In mijn straatje woont een meisje
Luisterend naar de naam Trees
’n Echte Hollandse verschijning
Knap en aardig in d’r vlees

Nooit moest zij iets van verkering
Vrijen vond ze ongezond
Maar direct na de bevrijding
Ging ’t gerucht van mond tot mond

Trees heeft een Canadees
O, wat is dat kindje in haar sas
Trees heeft een Canadees
Samen in de jeep en dan vol gas

Al vindt ze dat Engels lang niet mis is
Wil zij dolgraag weten wat een KISS is
Trees heeft een Canadees
O, wat is dat kindje in haar sas

Hoe klonk het écht?

Onderzoekers aan de Radboud Universiteit hebben in samenwerking met het bevrijdingsmuseum in Groesbeek uitgezocht hoe ‘de bevrijding klonk’. Zij kwamen tot de conclusie dat de Amerikaanse swingmuziek die we met die jaren associëren, geen goed of of compleet beeld geeft. Juist hymnes en marsmuziek waren volgens het onderzoek de geluiden die je overal hoorde.

Ons collectieve geheugen

Deze onderzoekers kwamen er ook achter dat de toon van de liedjes over de Canadezen veranderde in de loop van de tijd. Al die stoere soldaten die er vandoor gingen met Nederlandse meisjes, dat vonden de Nederlandse mannen na een jaar wel welletjes. Dan krijg je liedjes over meisjes die last hebben van ‘Canadezenkoorts’.

Het bevrijde Nederland haalt in 1945 -1947 binnen no-time de culturele achterstand in en consumeert gretig de Amerikaanse en andere Engelstalige muziek die de soldaten met zich meebrengen. Als in 1946 de omroepen hun uitzendingen weer hervatten hoor je daar dus de liedjes die we later zijn gaan associëren met de bevrijding: Amerikaanse swing. De euforie van de bevrijding zelf verdwijnt langzaam en daarmee verdwijnen ook de specifieke bevrijdingsliedjes uit het collectieve geheugen.

De Vrije 100

Wij vieren dit jaar de vrijheid met De Vrije 100, de lijst met de honderd vrolijkste platen ooit gemaakt. De lijst is samengesteld op basis van een representatief onderzoek onder onze luisteraars en bevat honderd zeer uiteenlopende nummers. Toch hebben alle platen één ding gemeen: je wordt er vrolijk van! Vier de vrijheid met ons mee en luister meteen.

Foto omslag: ANP